تصلا– صنعت لوازم خانگی ایران در حالی سال ۱۳۹۹ را به پایان رساند که میتوان این سال را سکوی پرتابی برای تولید و حرکت به سوی صادرات نامگذاری کرد. البته در این مسیر فراز و نشیبهای فراوانی وجود داشت که رسیدن به تولید صادراتمحور را با سختی مواجه میساخت. در این میان آیا صادرات به عراق و سوریه نشانه پیشرفت صنعت لوازم خانگی است؟
صنعت لوازم خانگی با اجرای برجام جان تازهای گرفته بود و رفته رفته به دوران طلایی خود نزدیک میشد، با روی کار آمدن دونالد ترامپ در کاخ سفید بار دیگر به وضعیت سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ بازگشت؛ در حالی که طی چهارمین سال فعالیت رئیس جمهوری پیشین آمریکا، دستاندرکاران این صنعت به دنبال راه چارهای برای دورزدن تحریمها بودند، ورود کرونا به ایران و البته جهانگیری آن، به چالشی جدیتر از تحریم تبدیل شد.
به هر حال فعالان ایرانی پیش از این تجربه تحریم و دورزدن آن را داشتند و میتوانستند در شرایط کنونی هم از تجربیات خود بهرهمند شوند، اما ناشناختهبودن ویروس کرونا راه مقابلهای پیش روی حتی نامدارترین پزشکان هم نگذاشته بود. با این حال طبق گفتههای اخیر وزیر صمت، در همین شرایط هم کارخانجات لوازم خانگی سهشیفته کار خود را دنبال کردند و حتی صادرات به کشورهای آسیایی را در پیش گرفتند.
اما عراق و سوریه کشورهایی هستند که علیرضا رزمحسینی صادرات کالا به آنها را نشانۀ پیشرفت این صنعت میداند. شاید بتوان این روند را به فال نیک گرفت، اما باید این پرسش را هم مطرح کرد که آیا صادرات به این کشورها از بهبود کیفیت و استانداردهای تولیدات لوازم خانگی ایرانی حکایت دارد؟ یا صرفاً عوامل سیاسی و محدودیتهای تجاری موجود در کشورهای مقصد باعث رشد صادرات لوازم خانگی به این دو کشور شده است؟
بازپسگیری بازارهایی که به برند ایرانی بیاعتماد شدهاند
قرارگرفتن در منطقه استراتژیک خاورمیانه و داشتن مرز مشترک آبی و خاکی با ۱۵ کشور، مزیت صادراتی ایران را دو چندان کرده و بازار حداقل ۴۰۰ میلیون نفری را پیش روی تجار قرار داده است.
با این حال آمار نشان میدهد تجار ایرانی در صنایع مختلف، بازار منطقه را به رقبایی همچون ترکیه واگذار کردهاند. ترکیه که از سال ۱۹۵۰ بهطور حرفهای و صنعتی تولید لوازم خانگی را آغاز کرد، اکنون پس از ۷۰ سال، به دومین تولیدکنندۀ بزرگ لوازم خانگی در جهان تبدیل شده است؛ طوری که میزان صادرات لوازم خانگی از این کشور بهطور میانگین در سال به حدود ۱۳ میلیارد دلار میرسد.
این کشور علاوه بر حضور مؤثر در بازارهای اروپا، توانسته بازار لوازم خانگی منطقه را هم به قبضه خود درآورد و گوی سبقت را از ایران برباید. عراق بهعنوان مهمترین شریک تجاری ایران در منطقه، طی ۱۰ ماه نخست سال ۹۹ تنها ۶٫۵ میلیارد دلار تبادل تجاری با ایران داشته است، در حالی که حجم تجارت این کشور با ترکیه در سال ۲۰۲۰ میلادی از ۲۰ میلیارد دلار هم عبور کرده است
بنابراین در وهله اول باید توجه داشت که حتی دستیابی به بازارهایی نظیر عراق و سوریه خود نیازمند برنامهریزی دقیق و هدفمند است و صرف داشتن مرز، فرهنگ، تاریخ و دین مشترک نمیتوان حضور مستمر در بازار کشور دیگر را تضمین کرد.
بهعنوان مثال همین آبان ۱۳۹۸ بود که پس از آزادسازی صادرات گوجه فرنگی به عراق، این کشور دو کامیون بار گوجه فرنگی را به دلیل کیفیت پایین به ایران عودت داد. البته این معضل تنها به صادرات گوجه فرنگی و دیگر مواد غذایی محدود نمیشود، پیش از این نیز فروش لوازم خانگی بیکیفیت باعث شده بود بخش مهمی از بازارهای صادراتی را از دست بدهیم.
در همین زمینه حسین مدرسخیابانی، قائممقام وقت وزارت صمت، توضیح داد که «اکثر این لوازم خانگی نه از طریق تولیدکنندگان که توسط دلالان و قاچاقچیان از کشور خارج شده بود و فعالیت آنها چندان به طول نینجامید.». اما همین فاصلۀ کوتاه زمانی هم کافی است تا سود آنی نصیب گروه سودجویان شود و بدتر از آن خدشهای جبرانناپذیر به نام برند ایرانی در بازارهای بینالمللی وارد میشود.
همین امر بازپسگیری بازارهای ازدسترفته منطقه را با سختی مواجه ساخته و برای این اهم باید انرژی دوچندانی صرف شود.
بهویژه در عراق که بهتازگی از جنگ با آمریکا و داعش و نزاعهای داخلی رهایی پیدا کرده و از نبود رشد صنعتی رنج میبرد، کشورهای زیادی آن را محلی مناسب برای سرمایهگذاریهای جدید میدانند. علاوه بر ترکیه، چین و هند ازجمله دیگر کشورهایی هستند که توسعه تجارت با عراق را در دستور کار قرار دادهاند.
البته این نکته را هم نباید از یاد برد که به دلیل تحریمهای آمریکا علیه ایران، بخشی از تجارت دو کشور به شکل غیررسمی تداوم دارد و در آمار گنجانده نمیشوند.
با این حال، براساس دادههای جهانی، بیشترین میزان واردات عراق بهترتیب از کشورهای چین، ترکیه، هند، کره جنوبی، آمریکا، آلمان، عربستان، برزیل و ایتالیا صورت میگیرد. علاوه بر عراق، سوریه دیگر کشوری است که فرصت مناسبی برای ایران در زمینه صادرات انواع کالاها از جمله لوازم خانگی مهیا کرده است.
البته این کشور طی سالهای اخیر در تولید بعضی از کالاهای لوازم خانگی موفق به داخلیسازی و خوداتکایی شده و دولت سوریه واردات این کالاها را ممنوع اعلام کرده است.
با این حال سوریها هنوز در تولید کالاهای لوکس چندان توانمند نشدهاند و کالاهای لوکس اروپایی نیز با قیمتهای گزاف به دست شهروندان این کشور میرسد، از این رو اکنون فرصت مناسبی برای رایزنی در زمینه صادرات به این کشور فراهم شده است. به همین دلیل است که چندی پیش وزیر صمت از افزایش صادرات لوازم خانگی به این کشورها خبر داد.
به گفتۀ رزمحسینی کشورهای اروپایی نیز جزو بازارهای هدف لوازم خانگی ایرانی به شمار میرود و هماکنون کالاهایی نظیر چرخ خیاطی و آبگرمکن به قاره سبر صادر میشود.
برندهای صادراتی کیفیت بالاتری دارند؟
آمار تولید لوازم خانگی طی بازههای ۹ماهه در پنج سال گذشته نشان از رشد تولید لوازم خانگی در آخرین سال دهه ۹۰ دارد. همانطور که در نمودار زیر هم مشاهده میشود تا پایان پاییز سال گذشته میزان تولید یخچال و فریزر، تلویزیون و ماشین لباسشوئی به ترتیب به یک میلیون ۴۸۴ هزار، ۹۰۲ هزار و ۷۶۹ هزار دستگاه رسیده است. این بهترین عملکرد صنعت لوازم خانگی حداقل طی پنج سال گذشته است.
روند صعودی تولید لوازم خانگی نشان از عزم جدی وزارت صمت و انجمن صنایع لوازم خانگی برای بازگشت این صنعت به دوران طلایی خود دارد. این روند صعودی علاوه بر اینکه تأمین بازار داخلی را میسر ساخته، سوی امید به صادرات لوازم خانگی را هم روشن ساخته است. علاوه بر پاسخ به نیاز داخلی، توسعۀ صادرات هر محصولی رقابت را در بازار افزایش میدهد و موجبات بهبود کیفیت را هم فراهم میسازد.
به همین دلیل است که هر گاه از فعالان بازار دربارۀ جنس مرغوب سؤالی مطرح میشود، فوراً به برندی اشاره میکنند که در بازار خارجی هم خریدار دارد و اصطلاحاً «صادراتی» است. از این رو کالاهای صادراتی در بازار داخلی هم طرفداران پر و پا قرص خود را دارد. اگر به بازار لوازم خانگی هم نگاهی بیندازیم، کالاهایی که فروش خارجی دارند با سرعت بیشتری فروش میروند و مشتریان با اطمینان خاطر بیشتری اقدام به خرید این دست کالاها میکنند.
بهویژه پس از خروج کرهایها از بازار لوازم خانگی ایران، نوعی انحصار برای برندهای داخلی به وجود آمد تا در نبود خارجیها با آسودگی خاطر بیشتری به فعالیت بپردازند؛ در واقع از نظر کارشناسان این عاملی است که میتواند تأثیر مستقیمی بر کیفیت تولید بگذارد. با این حال فعالیت بیش از ۲۵۰ شرکت داخلی در این حوزه باعث شکلگیری رقابتی جدی بین برندهای داخلی شده است و فعلاً خبری از انحصار شرکتی خاص و تکرار تجربۀ صنعت خودروسازی کشور نیست.
در نبود برندهای خارجی بیشتر مشتریان که به کیفیت اهمیت میدهند دست روی برندهایی میگذارند که بازار صادراتی هم دارند.
چرا عراق و سوریه لوازم خانگی ایرانی میخرند؟
طبق تحلیلی که در ابتدای این گزارش ارائه شد، صادرات کالا به عراق و سوریه را هم میتوان به فال نیک گرفت و آن را حرکتی رو به جلو برای صنایع کشور دانست، اما پرسش اصلی این است که آیا صادرات لوازم خانگی به عراق، سوریه و حتی افغانستان نشان از کیفیت کالاهای صادراتی دارد؟
آیا این گزاره و فرض که «کالاهای صادراتی از کیفیت بالاتری نسبت به محصولات مشابه غیرصادراتیها برخوردارند» برای صادرات لوازم خانگی ایرانی به عراق، سوریه و افغانستان هم صدق میکند؟
در ابتدا بهتر است نگاهی به اهداف کشورهای مقصد در ارتباط با ایران داشته باشیم. باید توجه داشت که عمدتاً صادرات کالاهای ایرانی به این کشورها به صورت ریالی انجام میپذیرد و ارز دلار یا یورو از خریداران این کشورها دریافت نمیشود. بنابراین اولین مزیت ایران نسبت به سایر کشورها برای آنها به مبادلات ارزی و استفاده از ریال بازمیگردد. گاه حتی ممکن است این کالاهایی که به ریال خریداری میشوند، به دلار، یورو و حتی دینار به عرضه برسند.
بالطبع هر فعال اقتصادی برای تأمین سود و منافع شخصی خود ممکن است به کالاهایی که کیفیت پایینتری دارند تن بدهند و در نقش واسطهگر این کالاهای را وارد بازار ثانویه کنند.
حتی شهروندان متعددی از عراق و افغانستان روزانه به بازارچههای مرزی ایران مراجعه کرده و از این طریق اقدام به خرید کالا میکنند. با اینکه گاه و بیگاه برخی از مسئولان اجرایی و نمایندگان مجلس از تحریمهای آمریکا علیه ایران بهعنوان نعمت و توفیق اجباری یاد میکنند، اما همین تحریمها باعث شده تا کمتر کشوری حاضر به مبادله تجاری با ایران شود.
خریداران بالقوه لوازم خانگی ایرانی در منطقه، شرق آسیا و حتی اروپا به دلیل منافعی که در ارتباط با آمریکا دارند هر گونه روابط تجاری با ایران را قطع کردهاند. خروج ال.جی و سامسونگ از خاک کشور طی سال ۱۳۹۸ و قطع همکاری توتال، رنو، پژو، ایرباس، بوئینگ و … با شرکتهای ایرانی پس از تعلیق برجام به همین علت بود که رخ داد.
حال کشورهایی نظیر چین، عراق، افغانستان و … هم که رابطه محدود خود با ایران را حفظ کردهاند بیشتر از طریق مبادی غیررسمی اقدام به واردات از ایران میکنند و گاه شرکتهای ایرانی به دلیل فشارهای تحریم و مشکلات داخلی چارهای جز پذیرش خواستههای گاه نامعقول این کشورها ندارند.
گذشته از مسائل مالی، بسیاری از مشترکات جغرافیایی، زبانی، مذهبی، فرهنگی و البته سیاسی بر سطح مبادلات تجاری این کشورها افزوده است.
در همین دوره تحریمها، ایران برای حفظ صلح منطقهای و البته افزایش قدرت خود در تقابل با دشمنان برای کشورهایی نظیر عراق، سوریه و افغانستان که بهتازگی از جنگها و درگیریهای مختلف رهایی پیدا کردهاند با نگاه سهلگیرانهتری مینگرد و از لحاظ اقتصادی عمدتاً اهداف بلندمدت را دنبال میکند.
این کشورها نیز از این فرصت بهره لازم را برده و در شرایطی که بودجه چندانی برای بازسازی زیرساختها و واردات از کشورها اروپایی و توسعهیافته ندارند، ارتباط خود را با ایران که در همسایگی آنها قرار دارد حفظ میکنند.
از این رو، به جرئت میتوان گفت کالاهای ایرانی در بازاری بیرقیب وارد این کشورها میشود. با این حال، در بازارهایی که ترکیه مزیت وارداتی برای عراق در نظر گرفته باشد، تجار این کشور کالای ترک را به ایرانی ترجیح دادهاند. مقایسه محصولات صادراتی با برندهایی که فعلاً فعالیتی در حوزه صادرات ندارند نشان میدهد تفاوت چندانی حداقل در کیفیت کالاهای تولیدی وجود ندارد.
در این زمینه میتوان به برند برفاب اشاره کرد که از صادرکنندگان اصلی کولر آبی در ایران شناخته میشود و مدیران این برند همواره تأکید دارند که ۸۵ درصد محصولات تولیدی برفاب به کشورهای دیگر ازجمله عراق صادر میشود.
کولر آبی BF7 این شرکت که از محصولات پرفروش بازار است در محدوده پنج میلیون و ۳۰۰ هزار تومان قیمت دارد. از ویژگیهای این محصول میتوان به استحکام بالای بدنه به دلیل استفاده از ورق گالوانیزه اشاره کرد. همچنین موتور این کولر از تولیدات شرکت موتوژن بوده و با توان موتور سهچهارم اسب بخار، علاوه بر خنکسازی مطلوب محیط، از قدرت پرتاب باد مناسبی هم برخوردار است.
اما در سوی دیگر میتوان به کولر آبی آبسال اشاره کرد که علاوه بر داشتن تمام مشخصات فوق، خدمات پس از فروش و گارانتی قابل قبولی هم ارائه میدهد. با این حال ۴۰۰ هزار تومان ارزانتر از کولر ۷۰۰۰ مشابه برفاب به عرضه میرسد. آزمایش نیز دیگر رقیب قَدَر برفاب در بازار داخلی به حساب میآید؛ این برند با اینکه چند سالی به همراه ارج از تولید و بازار دور ماند، اما اکنون جان تازهای گرفته و علاوه بر حفظ مزایای رقابتی، به سمت کولرهای آبی سلولزی هم حرکت کرده است.
این شرکت فعلاً کولر با ظرفیت ۷۰۰۰ تولید نمیکند؛ اما کولرهای ۷۵۰۰ آزمایش با اینکه ظرفیت بیشتری نسبت به مدلهای بررسیشده دو شرکت دیگر دارد، اما با قیمت چهار میلیون و ۷۰۰ تومان توزیع میشود تا نرخ ارزانتری داشته باشد.
بر این اساس به نظر میرسد محصولات برفاب صرف صادراتیبودن قیمت بالاتری دارند. البته هیچ یک از برندهای مورد بررسی امتیاز ویژهای نسبت به دو برند دیگر ندارند و تقریباً در یک کیفیت عرضه میشوند، اما شرکتی که بازار صادراتی بهتری دارد، نرخهای بالاتری هم تعیین میکند.
در حوزه محصولات دیگر نیز میتوان یخچال و فریزر را مثال زد که شرکت امرسان سالهاست صادرات خود به کشورهایی ازجمله عراق و سوریه را آغاز و حتی نمایندگی خود در بغداد را احداث کرده است. با این حال در داخل کشور رقبای سرسختی نظیر هیمالیا، اسنوا، الکترواستیل و … را پیش رو دارد.
اما در بازارهای خارجی این رقبای بینالمللی هستند که ترازوی مناسبی پیش روی برندهای ایرانی برای سنجش خود قرار میدهند. در همین زمینه باید به این پرسش اشاره کرد که اگر برندهای ایرانی توانستهاند متناسب با شرایط روز دنیا پیش بروند، چرا حیطه فعالیتهایشان بیشتر به منطقه محدود مانده و فقط اندک صادراتی به کشورهای اروپایی انجام میپذیرد؟
آیا این شرکتها میتوانند در رقابت با برندهایی نظیر سامسونگ، ال جی، بوش، سونی، اسمگ، هایر، جنرال الکتریک و … قد علم کنند و گوی سبقت را از آنها بربایند؟
البته این به معنای زیرسوال بردن فعالیت شرکتهای داخلی نیست؛ چه بسا تلاش بیوقفه بسیاری از برندهای داخلی لوازم خانگی در شرایط کنونی اقتصاد که زیر فشار توأمان تحریم، تورم، رکود و کرونا قرار دارد، قابل ستایش است؛ اما با برجستهکردن حضور آنها در عراق و سوریه و تبلیغات گسترده بر صادراتی بودن این لوازم نباید خود را دچار خوابزدگی کرد. زیرا صادرات به چنین کشورهایی لزوماً به معنای کیفیت بالای آنها نیست.
چه بسا تا همین چند سال پیش پرایدهایی که در ایران تولید میشدند با قیمتهای پایینی در عراق به فروش میرسیدند؛ آیا صرف این ماجرا باید نام صادرکننده را روی شرکت سایپا گذاشت و آن را با برندهایی نظیر بنز و بی.ام. و مقایسه کرد؟
تمرکز بر این ماجرا و مانور تبلیغاتی روی آن نهتنها مانع توسعۀ صادرات به کشورهای دیگر میشود، بلکه در بلندمدت باعث از دست رفتن این بازارها میشود. نباید فراموش کرد که کشورهای مورد اشاره سالها درگیر جنگهای بینالمللی و داخلی بودند و به محض بازسازی زیرساختها و آرامشدن فضا دنبال شرکای تجاری جدیدتری میگردند.
در صورتی که برندهای ایرانی نتوانند همگام با شرکتهای بینالمللی کیفیت محصولات خود را افزایش دهند و قیمت رقابتی ارائه دهند، حتی بازار داخلی را از دست خواهند داد.