نکات ناظر بر برنامه عملیاتی توسعه صنعت لوازم خانگی را می‌توان در چند گروه طبقه‌بندی کرد: ۱- موارد سکوت برنامه؛ ۲- عدم انسجام رویکردی برنامه؛ ۳- خلاءهای برنامه.
در ادامه به ازای هر یک از این اشکالات توضیحاتی ارائه شده و مصداق آماری – اطلاعاتی مربوطه نیز به تناسب آن ارائه شده است.
۱- موارد سکوت برنامه توسعه صنعت لوازم خانگی
۱ -۱٫ نوع «نظام تنظیم بازاری» آینده در حوزه صنایع لوازم خانگی
مشخص نیست که اجرای این سیاست توسعه صنعت لوازم خانگی در چه نظام بازاری پیگیری خواهد شد. آیا مقرر است همچنان نظام کنترل دستوری قیمتها در بازار تداوم یابد؟
بدیهی است که تاثیر مستقیم این مساله بر توان خلق ارزش‌افزوده و امکان پایداری واحدهای فعال در بازار تاثیر مستقیم دارد. اما برنامه با نادیده انگاشتن مساله به این مهمی درصدد پیگیری راهبردهای چهارگانه خود است.
دلیل اهمیت تعیین نظام تنظیم بازاری: بررسی‌ها نشان می‌دهد که در انتهای دوره ۹۷-۱۳۸۱ سهم ارزش‌افزوده صنایع لوازم خانگی به کمتر از ۳۵ درصد رقم ابتدای دوره رسیده است.
این یعنی صنعت مذکور با سرعت در حال کوچک شدن است. این در حالی است که وقتی سهم این صنعت از هزینه داده‌های صنعت را اندازه می‌گیریم به رقمی بالغ بر ۴۵ درصد ابتدای دوره می‌رسیم. یعنی فاجعه دوم در حال رخداد است.
به عبارتی، انتظار می‌رفت به همان میزان که از «ارزش خروجی» این صنعت در مقایسه با کل صنعت کاسته می‌شود، از «فشار هزینه مواد اولیه» در آن نیز به نسبت کل هزینه مواد اولیه صنعت کاسته شده باشد. اما چنین نبوده است.
در واقع، ارزش ستانده (تولیدات) صنایع لوازم خانگی تحت فشار کنترلهای قیمتی در حالی مسیر کاهش سهم از کل صنعت را طی می‌کند که فعالان این حوزه به میزان ۱۰ واحد درصد بیشتر از قبل، در معرض فشار هزینه‌ها در مقایسه با کل صنعت هستند.
پس لازم است مشخص شود آیا باز هم در فضای افزایش روزافزون هزینه‌ها، دولت درصدد تشدید کنترلهای قیمتی است؟ اگر چنین است اساسا باید قبول کرد روزبه روز توان خلق ارزش افزوده در این صنعت به واسطه کنترلهای قیمتی از یک سو و افزایش هزینه‌های ریالی و ارزی در حال کاهش است.
بیشتر بخوانید: ۱۰ شرکتی که خود را نمایندۀ تام صنعت لوازم خانگی می‌دانند!
۱ -۲٫ الگوی «انتخاب برندهای ملی»
مشخص نیست روش انتخاب برندهای برتر ملی چگونه است؟ آیا این سه برند از میان برندهای موجود انتخاب می‌شود یا اینکه قرار است در نتیجه ایجاد یک ساختار تجمیعی (کنسرسیومی از همه واحدهای متقاضی)، برندها ایجاد شوند.
دلیل اهمیت توسعه صنعت لوازم خانگی: انتخاب برندهای برتر از میان برندهای موجود مولد منفعتی است
که تنها عاید معدودی از شرکت‌های منتخب وزارتخانه متولی خواهد شد. در واقع، این اقدام مولد نوعی «انحصار مصنوعی» یا «انحصار مبتنی بر امضاء» برای عده‌ای در این صنعت است.
ضمن اینکه به واسطه ذی‌نفع نبودن سایر واحدها، انگیزه‌ای برای انجام «همکاری‌های استراتژیک» همچون «رقابت توام با همکاری» یا به‌عبارتی Co-opetition میان سایر واحدها باقی نخواهد ماند.
۱ -۳٫ الگوی همکاری شرکت‌های کوچک و متوسط با شرکت‌های پیشرو
الگوی ارتباطی شرکت‌های کوچک و متوسط با بزرگ در اجرای راهبرد ۱ (به‌عبارتی ساماندهی و توانمندسازی بنگاه‌های فعال و نیمه‌فعال) نامشخص است. در این ارتباط، برنامه به ذکر این بند بسنده کرده است که:
«… توسعه همکاري مشترک بين واحدهاي فعال در زنجيره ارزش و اتصال بنگاه‌هاي کوچک و متوسط با بنگاه‌هاي بزرگ و پيشروي داخلی».
البته، آنجاکه به تعیین تکلیف وضعیت بنگاه‌های کوچک و متوسط پس از آغاز همکاری مشترک می‌رسد برنامه ساکت است. به عبارتی مشخص نیست که:
آیا مقرر است بنگاه‌های کوچک و متوسط پیمانکار (اعم از قطعه‌ساز یا ارائه دهنده خدمات پس از فروش) شرکت‌های پیشرو و بنگاه‌های بزرگ باشند؟
آیا باید نقش پیرو در بازار را بازی کنند؟
آیا امکان مشارکت در قالب یک ساختار مشترک برای واحدهای کوچک و متوسط وجود دارد؟
دلیل اهمیت: بررسی الگوی توزیعی بنگاه‌ها در صنایع لوازم خانگی حاکی از تحول ساختار این صنعت به نحو مشهود به سمت بنگاه‌های کوچک مقیاس است. این امر در نمودار ۱ قابل نمایش است:
نمودار ۱٫ تغییرات الگوی توزیع بنگاهی در صنایع لوازم خانگی طی دوره ۹۷-۱۳۹۰ (واحد: درصد سهم)
طبق نمودار، برنامه باید مشخص کند با چنین تغییر ساختار، پس از اجرای این برنامه، جایابی این بنگاه‌های کوچک و متوسط چگونه خواهد بود؟ برنامه دراین ارتباط نیز ساکت است.
۲- عدم انسجام در رویکرد برنامه
با عنایت به نامشخص بودن مسائل استراتژیک شناسایی شده در برنامه توسعه صنعت لوازم خانگی و الگوی ارتباطی آن با راهبردهای چهارگانه برشمرده، به صورت ضمنی می‌توان رویکرد حاکم بر برنامه را در طول زنجیره ارزش را تلفیقی از رویکردهای «درون‌نگر» و «خنثی» در نظر گرفت که به ناگاه در مرحله فروش محصولات، تلاش در جهت اتخاذ «برون‌نگری» از طریق توسعه صادرات می‌کند.
در نمودار ۲ ترسیمی از اجزای برنامه در قالب زنجیره ارزش ارائه شده است.
نمودار ۲٫ رویکرد ناظر بر زنجیره ارزش صنایع لوازم خانگی طبق برنامه عملیاتی پیشنهادی وزارت صمت
طبق نمودار، کلیه برنامه های پیشنهادی توسعه صنعت لوازم خانگی در طول زنجیره ارزش برحسب جهت‌گیری بازاری چیده شدند و مشخص گردید که به جز در دو سال اول برنامه و آن هم در خصوص مواد اولیه فلزی و پتروشیمی، تقریبا در تمامی حلقه‌های منتهی به تولید، رویکرد یا «کاملا درون‌نگر» است، یا «اساسا هیچ پیش‌بینی نداشته است».
به ناگاه در زمان برنامه‌ریزی برای فروش محصولات رویکرد تلفیقی درون‌نگر و برون‌نگر اتخاذ شده است تا از طریق توسعه بازارهای صادراتی و همزمان حذف کلیه مجاری قاچاق، راهی برای برون‌رفت از وضع موجود یافته شود.
دلیل اهمیت: اگر زنجیره تامین لوازم خانگی (مشتمل بر مواد اولیه، قطعات، تجهیزات و فناوری) و همچنین خدمات متصل به این زنجیره (اعم از تحقیق و توسعه و طراحی) به قدر کافی قوی بود که می‌توانست از عهده این میزان درون‌نگری برآید، در آن صورت امید آن وجود داشت که در بخش صادراتی (و توسعه بازارها) تغییر رویکرد به برون‌نگر از پایداری (sustainability) برخوردار باشد.
اما در وضعیتی که صنایع لوازم خانگی همچنان مواجه با وابستگی وارداتی است، اتخاذ چنین رویکرد ساده‌انگارانه با پایداری همراه نخواهد بود.
به بیان مدیریتی، در ابتدای زنجیره رویکرد کاملا «درون‌نگر و تدافعی» است و ناگهان در انتهای زنجیره رویکرد به «برون‌نگر و تهاجمی» مبدل می‌شود که در صورت تداوم وابستگی وارداتی موجود در قسمت‌های ابتدای زنجیره، نمی‌تواند با پایداری همراه باشد. هیچ یک از تئوری‌های ناظر بر توسعه صنعتی (و تقابل آن با استراتژی‌های تجاری) نیز چنین امری را تایید نمی-کند.
۳- خلاءهای برنامه توسعه صنعت لوازم خانگی
در تبیین موارد خلاء برنامه که بخشی از آن در نمودار ۲ نیز مشخص است باید به موضوعات زیر اشاره داشت که ترتیبی برای آن دیده نشده است:
جهت‌گیری در برابر سرمایه‌گذار خارجی
الگوی تجهیز واحدها و نوسازی فناوری در این صنعت
راهکار ارتقای بهره‌وری نیروی کار شاغل در این صنعت
برنامه‌های کاهش هزینه خدمات توزیعی در این صنعت
روش کاهش شوک‌های ارزی بر بدنه این صنعت و صنایع پشتیبان
۴- جمع‌بندی
درنهایت، حتی با وجود ایجاد شفافیت در خصوص موارد سکوت برنامه توسعه صنعت لوازم خانگی ، اگر در خصوص موارد خلاء و همچنین عدم انسجام مشاهده شده در رویکرد برنامه، چاره‌اندیشی صورت نپذیرد، برنامه از پایداری در اجرا برخوردار نخواهد بود.
